Dyplomacja stadionowa Chin w Afryce

Tekst pierwotnie ukazał się 17.09.2021 r. na stronie Instytutu Nowej Europy

Ekspansja inwestycyjna Chin w Afryce ma swoje uzasadnienie nie tylko polityczne czy gospodarcze, ale również społeczne. Projekty infrastrukturalne nie są przypadkowe, lecz precyzyjnie skalkulowane na zysk ekonomiczny przy jednoczesnym wzmacnianiu pozytywnego wizerunku Chin w państwach afrykańskich. Jednym z najważniejszych narzędzi Chin, które ma pomóc osiągnąć ów cel, jest tzw. dyplomacja stadionowa. Być może te inwestycje nie stanowią największego wolumenu wartości wszystkich chińskich projektów w Afryce, jednakże należą do jednych z najbardziej widocznych i spektakularnych.

Specyficzna forma soft power

Dyplomacja stadionowa jest wynalezioną przez Chińczyków formą wpływu na inne państwa oraz społeczeństwa – jest ona niemalże unikalna w skali świata. Polega na finansowaniu, planowaniu i wykonywaniu w całości projektów aren sportowych, najczęściej w krajach rozwijających się, które nie są w stanie same takiego projektu stadionu zrealizować. Forma pomocy może też obejmować finansowanie budowy obiektu sportowego na zasadzie pożyczki i układu: Pekin pożyczy pieniądze, a projekt zrealizują chińskie firmy. Niejednokrotnie Chińczycy także odnawiali obiekty sportowe. Propozycje wybudowania aren sportowych nie są jednak jedynymi, bowiem Chińczycy zazwyczaj oprócz tego oferują budowę dróg, mostów, torów kolejowych, szpitali, szkół czy nawet budynków rządowych – czyli całą potrzebną w danym państwie infrastrukturę. Stadion jest więc tylko jedną z kilku opcji do wyboru, lecz wobec oczekiwań przywódców biedniejszych państw, może być on pierwszym wyborem władzy państwowej ze względu na swój „narodowy” charakter.

Nie ulega wątpliwości, że taka forma polityki pomocowej na kontynencie afrykańskim nie jest bezinteresowna. Abstrahując od celów wizerunkowych i postrzegania Chin wśród społeczeństw afrykańskich, głównym celem politycznym było nawiązanie relacji dyplomatycznych między Chińską Republiką Ludową a afrykańskimi państwami, które otrzymały wsparcie infrastrukturalne. Ta koncepcja wpisywała się w proces, który dzisiaj nazywa się „polityką jednych Chin”. Wiele z tych państw jednocześnie zrywało stosunki z Republiką Chińską – Tajwanem, co było w zasadzie jedynym wymogiem Pekinu (choć mógł on być odłożony w czasie).

Istotnym elementem dyplomacji stadionowej Chin jest fakt, iż Pekin nie wymaga od państw afrykańskich reform systemowych w kierunku demokracji, co jest –  a contrario wobec pomocy państw Europy Zachodniej oraz Stanów Zjednoczonych – kluczową różnicą, która jest bardzo atrakcyjna dla wielu afrykańskich przywódców. To też stanowi bardzo ważny argument w kontekście skuteczności oraz skali działań Chińczyków w Afryce.

„Polityka jednych Chin” – nawiązywanie relacji dyplomatycznych Chińskiej Republiki Ludowej w Afryce:

Wieloletnia praktyka

Dyplomacja stadionowa jest obecna w polityce zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej od ponad 60 lat. Pierwsza tego typu pomoc dla innego kraju została zrealizowana w 1958 roku w stolicy Mongolii, Ułan Bator, i była wyrazem pewnego pragmatyzmu w polityce międzynarodowej. Choć Chiny na początku lat 50. XX wieku bardzo cierpiały z powodu napięć politycznych i militarnych między wschodnim a zachodnim blokiem, to musiały przyjąć pewną postawę względem innych państw sojuszniczych. Bezpośrednią inspiracją dla Pekinu była pomoc gospodarcza od Związku Radzieckiego, którą Chińczycy otrzymali po przystąpieniu do bloku socjalistycznego. Choć trudno też nie zauważyć, iż ten rodzaj wsparcia dla innego kraju przypomina w swoim założeniu Plan Marshalla, który USA zaproponowały państwom europejskim po II Wojnie Światowej. I ta forma polityki pomocowej w stosunkach międzynarodowych stała się jednym z fundamentów wpływu na inne kraje. Chiny bardzo dobrze zdefiniowały tę formę dyplomacji i skierowały swoje narzędzia finansowe w stronę państw o podobnych ideałach socjalistycznych. Budując tam, w sensie dosłownym, areny sportowe, jednocześnie Pekin budował własny status. Stadiony i pomoc sportowa była początkowo wykorzystywane do wspierania ruchów narodowowyzwoleńczych w krajach rozwijających się Azji oraz Afryki. Czyniąc z pomocy sportowej filar swojej dyplomacji, Chińczycy dosłownie rozpoczęli podróż po całym globie. Końcówka lat 50. i początek lat 60. XX wieku był okresem formowania się polityki, która dzisiaj jest znana i definiowana jako dyplomacja stadionowa. Od 1958 roku, Chiny zrealizowały ponad 140 projektów w ramach dyplomacji stadionowej w ponad 60 krajach. Ten rodzaj pomocy otrzymały nie tylko kraje afrykańskie, ale również azjatyckie, południowoamerykańskie, środkowoamerykańskie czy państwa z południowego Pacyfiku.

Lata 50. i 60. XX wieku to okres, w którym dyplomacja stadionowa była przede wszystkim narzędziem politycznym. W tym czasie Chińska Republika Ludowa nie miała możliwości zaistnieć sportowo w wielu dyscyplinach, gdyż jedyną chińską reprezentacją uznawaną w bardzo dużej liczbie międzynarodowych organizacji sportowych była Republika Chińska – Tajwan. Toteż propozycje wybudowania obiektów sportowych były precyzyjnie zaplanowane przed konkretnymi wydarzeniami sportowymi. Pekin w ten sposób chciał zamanifestować swoją obecność w międzynarodowym środowisku sportowym, pokazując ekonomiczną zdolność do organizacji sportu w sensie ogólnym. Wówczas ta polityka była prowadzona głównie w Azji, a nowe obiekty sportowe zyskały m.in. Mongolia, Kambodża czy Indonezja.

Dopiero od lat 70. XX wieku, kiedy Chiny w sposób wyraźny zwróciły się w stronę Afryki, obserwować można dwa kolejne cele: wizerunkowy i ekonomiczny. Celem wizerunkowym jest oczywista chęć poprawy postrzegania Chin i tego co chińskie w społeczeństwach afrykańskich. Imponujące obiekty sportowe, w wielu przypadkach multifunkcyjne, które są w stanie pomieścić kilkadziesiąt tysięcy osób, często są określane mianem wizytówki kraju. A to, kto zapewnił taki stadion, jest podkreślane i pamiętane. Drugi cel – ekonomiczny – jest tym, co Pekin otrzymuje w zamian za realizację budowy areny sportowej. Najczęściej są to preferencyjne stawki na surowce naturalne, prawo do pierwszeństwa w zakupie surowców, czy zwrot z tytułu korzystnego oprocentowania pożyczki od kraju, który na realizację budowy stadionu zaciągnęło kredyt w Chinach.

Niemożliwym jest obecnie zebranie wartości wszystkich projektów realizacji aren sportowych w Afryce, gdyż wiele z nich nie zostało upublicznionych. Jednakże na podstawie różnych źródeł, doniesień medialnych, średniej wartości jednego projektu oraz liczby wykonanych obiektów, szacować można, iż wartość ta przekroczyła 2 mld dolarów¹.

Warto zwrócić uwagę jeszcze na kontekst historyczno-społeczny dyplomacji stadionowej Pekinu na kontynencie afrykańskim. Chiny nie były obciążone epoką kolonializmu, co zestawiając z perspektywą państw Europy Zachodniej, może też tłumaczyć przewagę Chińczyków nad światem zachodnim w rozmowach z państwami Afryki. Okres postkolonialny, w trakcie którego rodziło się wiele niepodległych państw na tym kontynencie, został mądrze zagospodarowany przez Chiny, które nawiązały relacje ekonomiczne z krajami rozwijającymi się, co w dłuższej perspektywie buduje przewagę polityczną i społeczną pozycji Chin względem USA czy Europy Zachodniej.

Mimo pomocy Chin i wsparciu w budowie wielu obiektów powszechnie dostępnych oraz ułatwiających codzienne funkcjonowanie Afrykańczyków, to właśnie stadiony i areny sportowe stanowią wizytówkę – swoistą „pamiątkę” po Chińczykach, którzy pojawili się w danym miejscu. Chociaż wartość budowy stadionów nie stanowi większości ogólnej wartości wsparcia ekonomicznego Chin w Afryce, to spektakularna architektura, rozmach oraz często narodowy charakter obiektów utrwala przekonanie, że to Chiny są prawdziwym przyjacielem Afryki.

Z drugiej strony rodzi to też pewne zagrożenie dla Pekinu, bowiem jeśli rozwój infrastrukturalny, jaki Chiny starają się zapewnić państwom afrykańskim, może nie do końca spełniać swoje cele, a mimo to stadiony nadal będą jednym z najbardziej widocznych elementów tej polityki – to mogą one pozostać obiektami monumentalnego oderwania od realiów życia codziennego. A to już nie będzie pożądanym efektem tej specyficznej odmiany soft power. Wiedzieć trzeba także, iż często te stadiony, niejednokrotnie nazywane arenami „narodowymi”, świadczą o kaprysie władz państwowych, a procedury związane z ich budową bywały obarczone korupcją. Istotną kwestią jest także jakość wykonania tychże aren, a ten aspekt często pozostawia wiele do życzenia. Stadiony oczywiście pod względem rozmachu i architektury są imponujące, jednak Chińczycy niejednokrotnie budują je przy zmniejszonych kosztach.

Być może nawet areny te nie są do końca potrzebne, na przykład stadiony budowane na Puchar Narodów Afryki w Gwinei Równikowej w 2015 roku. Obiekty, które powstały kilka lat przed turniejem, były za duże względem właściwego zainteresowania tą dyscypliną w Gwinei Równikowej – ironią losu pozostaje fakt, iż na jednym z tych stadionów, w Malabo, doszło niemal do linczu społecznego kibiców z Ghany podczas meczu półfinałowego Pucharu Narodów Afryki w 2015 Gwinea Równikowa-Ghana. Powodem niezadowolenia kibiców na trybunach był wynik sportowy (Ghana wygrała 3-0), ale fundamentem tej reakcji było niezadowolenie społeczne polityką wewnętrzną prezydenta Teodoro Obianga, który wydał olbrzymie pieniądze na stadiony, które nie powinny być priorytetowym wydatkiem w kraju. Zamieszki, interwencja policji oraz grupa kibiców z Ghany szukająca schronienia na murawie przed rozwścieczonym tłumem kibiców Gwinei Równikowej pozostaną na zawsze jednoznacznie powiązane ze stadionem wybudowanym przez Chińczyków. Zatem, choć dyplomacja stadionowa jest polityką skuteczną z perspektywy Chińskiej Republiki Ludowej, to jednocześnie jest ryzykowną.

Obiekty sportowe w Afryce, gdzie w procesie budowy i/lub rekonstrukcji brali udział Chińczycy²:

1. Analiza własna na podstawie: S. Menary, China’s programme of stadium diplomacy, w: International Centre for Sport Security Journal, t. 3, nr 3; R. Will 2012, China’s stadium diplomacy, w: World Policy, http://worldpolicy.org/2012/06/06/chinas-stadium-diplomacy/, dostęp: 6.09.2021 r.; J. Tilouine, China’s ‘Stadium Diplomacy,’ A Winning Formula In Africa, w: Worldcrunch, https://worldcrunch.com/opinion-analysis/china39s-39stadium-diplomacy39-a-winning-formula-in-africa, dostęp: 6.09.2021 r.; P. Amaresh, China’s Stadium Diplomacy: All that Glitters is Not Gold, w: The Diplomatist, https://diplomatist.com/2020/11/03/chinas-stadium-diplomacy-all-that-glitters-is-not-gold/ ↩︎
2. Analiza własna na podstawie Vondracek, H., 2019, China’s Stadium Diplomacy and its Determinants: A Typological Investigation of Soft Power, Journal of China and International Relations, Vol. 7, No 1. ↩︎

AfrykaChinyDyplomacja stadionowa